O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etishni davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilovchi farmonni imzoladi. Hujjatda “Iqtisodiyot va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalar va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini keng joriy etish hozirgi bosqichda davlat siyosatining dolzarb yo‘nalishlaridan biriga aylanishi kerak”, deyiladi. Prezidentimiz 2030-yilga borib elektr energiyasi ishlab chiqarishning umumiy hajmida qayta tiklanadigan energiya manbalarining ulushini 25 foizga yetkazish vazifasini qo‘ydi.

Bunday ulkan maqsadlarga davlat ko‘magi, o‘zbek olimlarining to‘plagan bilimlari tufayli erishilmoqda. O‘zbekistonda quyosh energiyasidan foydalanish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar bo‘yicha boy tajriba to‘plangan. O‘zbekistonda geliotexnologiya masalalari ustida ishlagan va nomlari dunyo mutaxassislariga ma’lum bo‘lgan o‘zbek olimlarining pleyami O‘zbekistonda yashab ijod qilgan.

O‘zbekistonda geliotexnologiya fanining asoschisi toshkentlik akademik G‘iyos Yakubovich Umarov hisoblanadi. Uning xizmatlarini 1990-yil avgust oyida Davosda (Shveytsariya) boʻlib oʻtgan energiya boʻyicha xalqaro simpoziumga raislik qilgan AQSHlik professor Daniel Alpert (simpozium ishtirokchisi, professor Sulton Sulaymonovning 2015-yil noyabri boʻyicha hikoyasiga koʻra):

"Toshkentda atoqli olim, professor G‘iyos Umarov bo‘lgan. U quyosh energiyasidan foydalanish sohasida ulkan va bebaho izlanishlar olib borgan. 60-yillarning o‘rtalarida G‘iyos Umarov xalqaro "Geliotexnologiya” jurnalini tashkil etib, unda o‘zining ilmiy maqolalarini nashr ettirgan. asarlari va g’oyalari.Ushbu jurnal dunyoda yagona bo’lib, quyosh energiyasidan foydalanish bo’yicha ilmiy ma’lumotlarni taqdim etgan.Uning tadqiqotlari o’z davridan 50-60 yil oldinda bo’lgan va hozir biz uning dadil g’oyalari qanday amalga oshirilayotganini ko’rib turibmiz.Shuning uchun, Biz hammamiz uni o'z ustozimiz deb bilamiz".

Endi toshkentlik professor Sulton Sulaymonov “Bir megavattli quyosh pechi” mavzusida ma’ruza qiladi.

1972 yilda professor G‘iyos Umarov O‘zbekistonda Katta quyosh pechini qurish tashabbusi bilan chiqdi. SSSR Vazirlar Soveti Raisining oʻrinbosari, SSSR Fan va texnika davlat qoʻmitasi raisi, akademik V.A. Kirillin ushbu muammoni hal qilish uchun Toshkentga bir necha bor tashrif buyurgan. 1975 yilda G. Ya. Umarov SSSR Mudofaa vaziri, KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy byurosi aʼzosi D.F. Ustinov raisligidagi Harbiy-sanoat majmuasida (MIK) ushbu masala boʻyicha maʼruza qildi.  Akademik R.A. Zaxihovning hikoyasi: "MIKdagi nutq 25 dekabr, G‘iyos Yakubovichning tug‘ilgan kuni edi. Hisobot tasdiqlangach, zudlik bilan respublika rahbariyatiga murojaat qilishimiz kerakligini aytishdi. G‘iyos Yakubovich bilan O‘zbekiston vakolatxonasiga bordik. bu yerda vakolatli vakil O‘zbekiston Kompartiyasi MK birinchi kotibi Sh.R.Rashidov bilan bog‘landi, u o‘z navbatida SSSR Davlat plan komiteti raisi N.K.Baybakovga murojaat qildi.Natijada biz qurilishni kiritishga kelishib oldik. Yirik quyosh pechi (YQP) keyingi yil rejasida MIK tavsiyalariga asosan KPSS MK va SSSR Vazirlar Soveti Toshkent viloyatida YQP qurish toʻgʻrisida qaror qabul qildi.Haydovchi sifatida , otam R.A.Zaxihov, A.Alimov va jamoaning boshqa aʼzolari bilan birga YQP qurilishi uchun joy tanlash uchun bir necha bor borganman. Yirik quyosh pechi  1987-yilda qurilgan. Azimov S.A rahbarligida.

1946 yilning kuzida G‘iyos Yakubovich Umarov aspiranturaga o‘qishga kirish va atom energetikasini o‘rganish uchun Leningradga jo‘nab ketdi. O‘shanda yadroviy masalalar qat’iy tasniflangan va G‘iyos Yakubovichga ruxsat yo‘qligi sababli Toshkentga qaytish tavsiyasi bilan qabul qilinmagan. G‘iyos Yakubovich yadro fizikasi bo‘yicha ilmiy-ommabop ma’ruzada qatnashgan Leningrad universiteti binosidan chiqib ketayotib, to‘satdan zinapoyadan tushib kelayotgan akademik S.I.Vavilovni ko‘rdi. Vavilov Fanlar akademiyasining prezidenti etib saylangan, ammo baribir Leningrad bo'limining raisi bo'lib qoldi va bir qismini Leningradda o'tkazdi. Vavilov universitet tomon yurdi, G‘iyos Yakubovich uning orqasidan ergashib, unga murojaat qilmoqchi bo‘ldi, lekin hayajondan Vavilovning ismi va otasining ismini unutdi. Biroz vaqt o‘tgach, Vavilov to‘xtadi, ortiga o‘girildi va so‘radi: “Menga bir narsa aytmoqchimisan, yigit?”. — Ha, oʻrtoq Vavilov! javob edi.

Sergey Ivanovich o'z kabinetiga qaytib keldi va ular birgalikda Radium instituti direktori, akademik V.G. Xlopin va unga arizachini sinab ko'rishni taklif qildi. Direktor G‘iyos Yakubovichga elementar zarrachalarni qayd qiluvchi asbob yaratish vazifasini topshirdi. Ikki hafta o'tgach, V.G. Xlopin jarayonni tekshirish uchun laboratoriyaga keldi. G‘iyos Yakubovichning ma’lumotlariga ko‘ra, laboratoriya rahbari tasdiqlaganidek, bir kun avval ishlagan bo‘lsa-da, sinov vaqtida asbob ishlamagan. Terga botgan G‘iyos bu vazifani bajara olmadim, deb o‘yladi. Biroq direktor yosh olimning yelkasiga qoqib, buni “Ziyorat effekti” deb ataganini va uni aspirantlikka qabul qilganini aytdi.

G‘iyos Yakubovich Umarov O‘zbekistonda yadro fizikasi bo‘yicha birinchi fan nomzodi edi. 1949 yilda u Moskva davlat universitetida nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. Himoyadan bir kun oldin akademik L.D.Landauning laboratoriyasida oldingi mudofaa o'tkazildi.  Giyas Umarov va Lev Landau o'rtasidagi ilmiy tortishuv paytida neytrinoning massasi bo'yicha kelishmovchiliklar paydo bo'ldi. Umarov neytrinoning massasi elektron massasining 1/50-1/100 qismidan katta boʻlishi mumkin emas, degan fikrni ilgari surgan boʻlsa, ilgari neytrinoning massasi elektron massasining 0,3-0,8 qismi deb hisoblangan edi. Muhokama laboratoriyada tushlik paytigacha davom etdi, shundan so‘ng Landau Umarovni uyiga taklif qildi va ular divanga suyanib kechgacha ilmiy muammoni muhokama qilishdi.

Kechqurun L.D. Landau ijobiy sharh yozgan, ammo "dissertant o'z fikri bilan, raqib esa o'z fikri bilan qolgan" deb ta'kidladi. Ertasi kuni Moskva davlat universitetining 43 a’zodan iborat ilmiy kengashi G‘iyos Umarovga fizika-matematika fanlari nomzodi ilmiy darajasini berish uchun bir ovozdan ovoz berdi.

Dissertatsiya himoyasi chog‘ida qiziq bir voqea yuz berdi: taqdimot boshlanganidan 10 daqiqa o‘tgach, Umarov Ilmiy kengash a’zolari o‘zaro gaplashib, uning gapiga quloq solmaganini payqadi. U taqdimotini to‘xtatdi va rais undan so‘zni tugatdimi, deb so‘radi. Umarov javob bermaganman, lekin u eshitmayotganini ko'rib turibman. Rais sukut saqlashga chaqirdi, Umarov o‘z taqdimotini davom ettirdi, shundan so‘ng barcha kengash a’zolari oxirigacha diqqat bilan tinglashdi.

G‘iyos Umarovning neytrino massasi bo‘yicha tadqiqotlari natijalari bilan bog‘liqlik taniqli olimlar: akademiklar Ya.B. Zeldovich va M.Yu. Xlopov, Lenin mukofoti va to'rtta Stalin mukofoti laureatlari. Maqola 1981 yil sentyabr oyida "Uspekhi Fizicheskikh Nauk" jurnalida chop etilgan. Mualliflar fizikaning rivojlanishini neytrino massasi haqidagi bilimlar evolyutsiyasi misolida ko'rishadi va 12 olim, shu jumladan 11 Nobel mukofoti laureatlari va olimlarning tadqiqot natijalariga murojaat qilishadi. yosh fan nomzodi G‘iyos Umarov.

Frederik Reyns (1918-1998) 1956 yilda neytrinolarni eksperimental ravishda aniqlagan amerikalik fizik edi, buning uchun u 1995 yilda Nobel mukofotiga sazovor bo'lgan. G'iyos Umarov ham eksperimental fizik bo'lgan va 1949 yilda neytrino massasi bo'yicha o'z ishini nashr etgan. neytrinolar bilan tajriba. Yadro fiziklarimiz bu borada Reyns va Umarovlarning ishlarini o‘rganib, umumlashtirilgan maqola yozsalar foydali bo‘lardi.

G‘iyos Umarov atom energetikasi sohasida salmoqli meros qoldirdi. 1957-yilda u Dubnadagi Birlashgan Yadro tadqiqotlari institutida (JINR) O‘zbekistonlik yosh olimlar guruhini tuzib, doimiy magnitda beta-spektrografni yaratdi va buning natijasida beqaror magnitlarning spektral tahlili sohasida ko‘plab noyob natijalarga erishdi. yadrolari. Uning guruhi tadqiqotning ko'plab eksperimental usullari va kontseptsiyalarining kashshofiga aylandi, bu esa boshqa mamlakatlarda ham shunga o'xshash tadqiqot markazlarining paydo bo'lishiga olib keldi. Tadqiqot natijasi G. Ya. tomonidan yozilgan "Doimiy magnitli beta-spektrograflar" monografiyasi bo'ldi. Umarov va hammualliflar.

1958-yilda G‘iyos Umarov o‘zining alma-materi – Toshkentdagi fizika-texnika institutida akademik I.V. Kurchatov. U boshqariladigan termoyadro reaktsiyasi masalalari ustida ishladi va Igor Vasilyevich Kurchatov shaxsan fizika-texnika institutida yig'ilgan plazma tadqiqoti uchun ikkita vagon uskuna yubordi. G. Ya. Umarov ostida  A. Alimov va V. Truxovlar ushbu installatsiyalar ustida olib borilgan izlanishlar asosida nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qildilar.

1963 yildan G'iyos Yakubovich Umarov o'z e'tiborini butunlay geliotexnologiyaga qaratdi. U doimo energiya manbalarini topish va rivojlantirish muammosi bilan qiziqqanligi sababli,  Fizika-texnika institutida (FTI) tarkibida to'rtta laboratoriya va konstruktorlik byurosidan iborat Helio bo'limini tashkil qildi. 1954 yilda quyosh energiyasidan foydalanish bo'yicha Butunittifoq konferentsiyasida quyosh elektr stansiyalarini yaratish sxemalarini muhokama qilgan G'iyos Yakubovich hozirda keng ma'lum bo'lgan geliostatli minora tipidagi quyosh elektr stantsiyasining sxemasini taklif qildi. O‘zbekistonda quyosh elektr stansiyalarini qurish zarurati G.Y. Umarov tinch  qo'mas edi. Uning tashabbusi bilan 1981 yilda Toshkentda SSSR Fan va texnika davlat qo‘mitasining Ilmiy kengashi huzuridagi Quyosh energiyasini termodinamik usulga aylantirish bo‘yicha seksiyaning joyida majlisi chaqirildi. Yig'ilishda istiqbolli variant sifatida muvozanatsiz gaz konlari negizida quyosh-yonilg'i elektr stansiyalari (SFPP) tasdiqlandi. SSSR Energetika vazirligi Oʻzbekistonda yirik SFPP (Gazli) qurishning texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlashga masʼul edi.

Professor G.Y. Umarov qishloq xo‘jaligida quyosh energiyasidan samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratdi. Uning rahbarligida qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini quyosh nurida quritish, hosildorlikni oshirish va ertapishar boʻlish uchun paxta va boshqa ekinlarni impulsli nurlantirish, quyosh nuri orqali shoʻrlanish ishlari olib borildi. Paxta ekinlarini mulchalash uchun fotodestruktiv polimer plyonkalardan foydalanish bo'yicha ham ishlar olib borildi. Professor tizma profilli to'shaklarga paxta ekishning tashabbuskori edi. Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini melioratsiya qilish instituti rektori, professor S.P.Po‘latov bilan hamkorlikda ana shunday ko‘rpa-to‘shaklarni yaratish hamda paxta ekinlarini fotodestruktiv plyonka bilan qoplash moslamalari ishlab chiqildi. Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligi melioratsiyasi instituti fermer xo‘jaligida bu usul va qurilmalarning uzoq yillik sinovlari o‘z samarasini ko‘rsatdi.

1988 yilda G‘iyos Yakubovich sug‘orish uchun isitiladigan suvni suv omborlarining yuqori linzalaridan tanlash qurilmasini taklif qilgan bo‘lsa, o‘sha paytda qo‘llanilgan texnologiyalarda suv harorati 15-20 daraja pastroq bo‘lgan pastki qatlamlardan olingan. Ushbu qurilma patent oldi. Bunday suv tanlovi vegetativ davrni qisqartiradi va natijada hosilni sezilarli darajada oshiradi.

U tabiat fanlari tarixi, jumladan, o‘zbek oilalarida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan qo‘lda tikilgan kashta tikilgan qadimiy to‘qimachilik — so‘zani bilan qiziqdi. Suzanlar yosh kelinlar tomonidan kashta tikilgan va quyosh, sayyoralar va oyning disklarini ko'rsatadi; ular "falak" deb ataladi, ya'ni "osmon". Jumladan, Umarovlar oilasi yodgorligidagi so‘zanda markazida katta quyosh tasvirlangan bezak va uning atrofida spiral naqshli bir qancha kichikroq disklar “orbitalar”ga o‘rnatilgan. Rivoyatlarga ko‘ra, birinchi “quyosh va oy” so‘zanini Mirzo Ulug‘bek shogirdlaridan birining kelini yasagan. Kelin sevgilisining shkafida quyosh tizimining diagrammasini ko'rdi va o'zining kashtasida markazda quyosh va spirallarda tasvirlangan sayyoralarning aylanishi bilan chizilgan rasmdan foydalangan.

1973-yilda dunyo ikki buyuk allomaning yubileylarini nishonladi: Abu Rayhon Beruniyning 1000 yilligi va Nikolay Kopernikning 500 yilligi. Bu Gias Yakubovich Umarovni Beruniy va Kopernik asarlarini zamonaviy ilm-fan nuqtai nazaridan o‘rganishga undadi. 1973-yilda uning “Beruniy, Kopernik va zamonaviy fan” nomli kitobi ingliz tiliga tarjima qilinib, 2001-yilda AQShda “Mingyillik chorrahasida” nomi bilan nashr etilgan.

G‘iyos Yakubovich Umarov o‘z faoliyatining asosiy qismini Toshkentdagi oliy o‘quv yurtlarida dars berish, shuningdek, yuqori malakali ilmiy kadrlar va mutaxassislarni yetishtirish va tayyorlashga bag‘ishladi. Uning ilmiy rahbarligida 54 ta doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilingan. 4 ta monografiya, 6 ta ilmiy-ommabop kitoblar muallifi, 250 dan ortiq ilmiy maqolalar chop etgan, 31 ta mualliflik guvohnomasi olgan.

G’iyos Yakubovichning xizmatlaridan biri 1960-yillar boshida O‘zbekiston SSR fizika-texnika institutida birinchi geliopoligon tashkil etilgani bo‘ldi.

Butun dunyodan va SSSRdan delegatsiyalar tashrif buyurib, geliotexnika qurilmalari bilan tanishib, Toshkentga “Geliotexniklar Makkasi” laqabini keltirdi. Oʻzbekiston, SSSR va xorijiy mamlakatlardan kelgan oʻnlab aspirantlar quyosh energiyasidan foydalanish boʻyicha ilmiy izlanishlar olib borishdi. Keyinchalik G‘iyos Yakubovich shogirdlari Buxoroda professor B.Ochilov, Qarshida esa professor A.Vardiashvili tomonidan xuddi shunday poligonlar tashkil etishdi.

G‘iyos Yakubovich tashabbusi bilan 1970-yillarning o‘rtalarida Buxoro viloyatining Qorovul-bozorida SSSRda birinchi bo‘lgan gelioqurilmalar ishlab chiqaruvchi birinchi zavod qurildi.

Umrining so‘nggi yillarida professor G.Ya. Umarov sayyoramizdagi eng yirik ekologik ofatlardan biri bo‘lgan Orol dengizini qutqarishda faol ishtirok etdi. U SSSR rahbariyatiga, jumladan M.S. Gorbachev va Orol dengizini tiklash qo'mitasining a'zosi bo'lib, bu muammoni hal qilish yo'llarini taklif qildi.

2011-2011-yillarda professor G.Ya. Umarov, shuningdek, SSSR Fanlar akademiyasining "Quyosh energiyasidan foydalanishning yangi usullarini o'rganish" kompleks muammosi bo'yicha Ilmiy kengashining a'zosi, SSSR Fan va texnika davlat qo'mitasining energetika masalalari bo'yicha Ilmiy kengashining a'zosi edi. , SSSR Energetika vazirligi Markaziy ilmiy-texnika jamiyati byurosi aʼzosi, Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi geliotexnika boʻyicha muammoli kengashining raisi, mudofaa boʻyicha ixtisoslashtirilgan kengash aʼzosi. Turkmaniston SSR "SUN" ilmiy ishlab chiqarish birlashmasida doktorlik dissertatsiyalari.

G‘iyos Yakubovich Butunittifoq “Geliotexnika” jurnalini yaratishda boshida turgan, uning bosh muharriri o‘rinbosari bo‘lgan. Ushbu jurnal hali ham Qo'shma Shtatlarda qayta nashr etilmoqda.

G‘iyos Yakubovich umrining so‘nggi kunigacha intellektual faol bo‘lib, tokamakda barqaror plazma muvozanatini saqlash usullari haqida maqola yozdi. U shunchaki plazma va Quyoshning kuchidan odamlar hayotini yaxshilash uchun foydalanishni orzu qilgan odam edi. Bu orzu G‘iyos Umarovning mazmun-mohiyati va uning izdoshlari bilan davom etadigan merosi edi.

G‘iyos Yakubovich “Shon-sharaf” ordeni, “Buyuk mehnati uchun” medali, ko‘plab faxriy yorliqlar bilan taqdirlangan.

Anatoliy Ershov uzoq yillar G‘iyos Yakubovich bilan do‘st bo‘lib, u bilan tez-tez suhbatlashardi. 1996-yilda u haqida Moskvada nashr etilgan, 2001-yilda AQShda qayta nashr etilgan kitob yozgan. Hozir oʻzbek tilida Gʻiyos Yakubovich Umarov tavalludining 100 yilligiga bagʻishlab qayta nashr etilmoqda.

Bu atoqli olim, innovatsion tajribachi, obro‘-e’tiborli shaxs o‘z avlodlari, do‘stlari, hamkasblari va shogirdlari qalbi va ongida abadiy qoladi.

Akademik, professor R.A. Zohidov va

K.E.Tsiolkovskiy nomidagi Xalqaro kosmonavtika akademiyasining faxriy akademigi, professor G.G. Umarov